Odsetki

Pod pojęciem odsetek rozumie się tradycyjnie wynagrodzenie za korzystanie przez pewien czas z cudzego kapitału lub też za opóźnienie w zapłacie wymagalnej już sumy pieniężnej (por. T. Dybowski, A. Pyrzyńska, [w:] System PrPryw, t. 5, 2013, s. 273, Nb 151). Cechą charakterystyczną tego wynagrodzenia jest to, że jego wysokość jest obliczana według pewnej stopy procentowej w stosunku do czasu użycia kapitału. Wyróżniane są dwie postaci odsetek, a mianowicie odsetki kapitałowe (tzw. zwykłe odsetki) oraz odsetki za opóźnienie. Te pierwsze są w ścisłym tego słowa znaczeniu wynagrodzeniem za korzystanie z pieniędzy, drugie natomiast stanowią rekompensatę za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnegoŹródłem roszczenia o odsetki może być wyłącznie czynność prawna, przepis ustawy, orzeczenie sądu, względnie decyzja innego właściwego organu (art. 359 § 1 k.c.).W praktyce największe znaczenie należy przypisać odsetkom zastrzeganym w umowie (np. pożyczki, kredytu). Wśród odsetek wynikających z ustawy, najważniejszą regulację w tym względzie zawiera przepis art. 481 k.c. Z mocy jego § 1, jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody, zaś opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Zgodnie z § 2 art. 481 k.c. jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była z góry oznaczona, należą się odsetki ustawowe. Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy.Nie można twierdzić, że odsetki za opóźnienie, których wysokość jest ustalana na podstawie czynności prawnej (zgodnie z art. 481 § 2 k.c.) są odsetkami wynikającymi z czynności prawnej. Oczywiste jest, że są to nadal odsetki za opóźnienie wynikające z przepisów ustawy (art. 481 § 1 k.c.).Jak stanowi art. 359 § 2 1 k.c. wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać 4-krotności wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego. Wysokość tej stopy określają każdorazowo postanowienia uchwały Rady Polityki Pieniężnej w sprawie stopy referencyjnej, oprocentowania kredytów refinansowych, oprocentowania lokaty terminowej oraz stopy redyskontowej weksli w Narodowym Banku Polskim, wydanej na podstawie art. 12 ust. 2 pkt 1 ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (tekst jednolity Dz.U. z 2013 r. poz. 908).W praktyce pewne kontrowersje wywołuje kwestia, czy art. 359 § 2 ( 2) k.c. stosuje się również do odsetek za opóźnienie, o których mowa w art. 481 k.c. Literalne brzmienie art. 359 § 2 ( 2) k.c. wskazuje, że zamieszczone w nim ograniczenie odnosi się wyłącznie do tych odsetek, których źródłem jest czynność prawna; ograniczenie to nie znajduje natomiast zastosowania w wypadku gdy zastrzeżenie odsetek wynika z innego źródła, tj. ustawy, orzeczenia sądu, względnie decyzji innego właściwego organu. Z kolei obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie, nawet jeśli ich wysokość została określona w treści czynności prawnej, wynika właśnie z ustawy (art. 481 k.c.). Zatem - poprzestając na wykładni językowej art. 359 § 2 ( 2) k.c. - należałoby uznać, że przepis ten nie stosuje się do odsetek za opóźnienie. Konkluzja taka nie jest jednak zadowalająca z punktu widzenia dyrektyw wykładni funkcjonalnej; tożsame racje przemawiają bowiem za ograniczeniem wysokości odsetek kapitałowych i odsetek za opóźnienie (tak trafnie: prof. Piotr Machnikowski, KC Komentarz pod red. [w:] prof. Edward Gniewek, Komentarz 2011, art. 359, Nb 12, A. Zbiegień –Turzańska, Kodeks cywilny. Komentarz red. dr Konrad Osajda, rok wydania: 2014, wydawnictwo: C.H.Beck, wydanie: 8, art. 359, teza 8; odmiennie w tej kwestii: T. Dybowski, A. Pyrzyńska, [w:] System PrPryw, t. 5, 2013, s. 286 i n., Nb 177 i n.; mniej kategoryczne stanowisko zostało zaprezentowane w poprzednim wydaniu; por. System PrPryw, t. 5, 2006, s. 255, Nb 163).W doktrynie jest też prezentowany pogląd, że dyspozycja art. 359 § 2 ( 1) k.c. dotyczy zarówno odsetek kapitałowych, jak i odsetek za opóźnienie, których wysokość została zastrzeżona umownie (por. R.W. Kaszubski, A. Tupaj-Cholewa, Regulacje, s. 36; Z. Gawlik, [w:] Kidyba, Komentarz 2010, t. III, art. 481, Nb 5; W. Borysiak, Kodeks cywilny. Komentarz, red. dr Konrad Osajda, rok wydania: 2014, wydawnictwo: C.H.Beck, wydanie: 8, teza 32).Wykładnia funkcjonalna przemawia za uznaniem, że przepis art. 359 § 2 2 k.c. dotyczy również odsetek za opóźnienie (art. 481 k.c.), których wysokość została oznaczona w treści czynności prawnej, ponieważ takie same racje przemawiają za ograniczeniem wysokości odsetek kapitałowych i odsetek za opóźnienie.Przepis art. 481 k.c. wyraźnie wskazuje na jedną z głównych funkcji odsetek ustawowych, jaką jest dyscyplinowanie dokonywania płatności. Funkcja ta powinna stanowić główne kryterium przy ustalaniu wysokości odsetek ustawowych. Sprawne przeprowadzenie płatności i rozliczeń pieniężnych zapobiega powstawaniu tzw. zatorów płatniczych, zjawiska bardzo niekorzystnego dla obrotu gospodarczego, szczególnie dla rynku finansowego. Aby odsetki ustawowe mogły spełniać wskazaną wyżej funkcję, ich wysokość powinna być ustalana także z uwzględnieniem poziomu rynkowych stóp procentowych oraz stóp procentowych NBP.W doktrynie odsetki za opóźnienie są traktowane jako rekompensata za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego (tak M. Lemkowski, Odsetki, s. 38 i nast.).W uzasadnieniu zmiany k.c. wprowadzającej odsetki maksymalne (druk nr 3059 z 22 czerwca 2004r.) pierwsze zdanie brzmi: „Projektowane przepisy mają na celu ograniczenie stosowania w stosunkach cywilnoprawnych odsetek o znacznej wysokości. Dalej czytamy: „(…) Pozostawienie jedynie określenia odsetek ustawowych nie spełniło pokładanych oczekiwań, albowiem odsetki te mają inną, własną rolę do spełnienia; odnoszą się one tylko do zobowiązań,, w których strony umowy nie ustaliły odsetek umownych. Granica odsetek ustawowych nie jest więc granicą odsetek maksymalnych. (…).Powyższe cytaty wskazują, że już samo uzasadnienie projektu zmiany k.c. częściowo wykracza poza literalne brzmienie art. 359 § 2 1 k.c. W dacie wprowadzania powyższych zmian problemem społecznym były wysokie odsetki od kredytów i pożyczek, a więc odsetki wynikające z czynności prawnej.Pozostawienie całkowitej swobody w określaniu wysokości odsetek za opóźnienie może w konsekwencji prowadzić do obchodzenia regulacji zawartej w art. art. 359 § 2 1 k.c. przez określanie krótkich terminów zwrotu pożyczki i wysokich odsetek z opóźnienie w zwrocie kwoty pożyczki.Dodatkowo podkreślić należy, że omawiany przepis art. 359 § 2 2 k.c. nie jest jedynym mechanizmem zwalczania odsetek nadmiernych. W zależności od okoliczności danej sprawy, można bowiem również powołać się na sprzeczność czynności prawnej (a przynajmniej jej części) z zasadami współżycia społecznego, nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 k.c.), względnie domagać się waloryzacji świadczenia pieniężnego na podstawie art. 358 1 § 3 k.c. (szerzej na ten temat por. T. Dybowski, A. Pyrzyńska, [w:] System PrPryw, t. 5, 2006, s. 255 i n., Nb 163 i n.). Redukcja odsetek przy użyciu wspomnianych powyżej ogólnych instytucji prawa cywilnego wydaje się dopuszczalna także w tych przypadkach, w których istnieją podstawy do zastosowania przepisów o odsetkach maksymalnych.Również przedstawiciele doktryny, którzy uznają, że przepisów o odsetkach maksymalnych nie stosuje się do odsetek wynikających z ustawy (w tym, co najistotniejsze, do odsetek za opóźnienie) podkreślają, że nie oznacza to, iż wysokość tych kategorii odsetek nie podlega żadnym ograniczeniom. Ich zdaniem w k.c. znajduje się szereg regulacji ogólnych, które wykluczają możliwość zastrzegania odsetek o nadmiernej wysokości. Przykładowo wskazują na regulacje art. 5, art. 58 § 1, czy też art. 388 k.c. ( tak między innymi prof. dr hab. Ewa Łętowska, System Prawa Prywatnego, tom 5, red. prof. dr hab. Ewa Łętowska, rok wydania: 2006. Wydawnictwo: C.H.Beck, wydanie: 1, NB III.3).Zgodnie z art. 482 § 1 k.c. od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy. Z kolei art. 481 § 2 k.c. zdanie drugie stanowi, że gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy.Wysokość odsetek od zaległych odsetek może być określona umownie lub może wynikać z ustawy lub wysokości odsetek zastrzeżonych w wypadku opóźnienia w zapłacie świadczenia głównego (por. M. Piekarski, [w:] Resich, Komentarz 1972, t. II, s. 1183; A. Rembieliński, [w:] Winiarz, Komentarz 1989, t. I, s. 496). Zasądzając odsetki maksymalne od należności głównej, Sąd meriti konsekwentnie powinien zasądzić odsetki maksymalne od skapitalizowanych odsetek.XIII Ga 49/14 - uzasadnienie Sąd Okręgowy w Łodzi z 2014-08-22